Historia Bielska-Białej

Historia Bielska-Białej
Historia Bielska-Białej
Miasto Bielsko-Biała powstało 1 stycznia 1951 roku z połączenia dwóch organizmów miejskich leżących na przeciwnych stronach rzeki Białej, na pograniczu dwóch polskich krain historycznych: Śląska i Małopolski. Dlatego oba ośrodki mają odrębne dzieje, już jednak od XIX wieku, w miarę rozwoju przemysłu, następował proces zrastania się, przede wszystkim w sensie gospodarczym i społecznym.

Bielsko

O założeniu Bielska głoszą nam rozmaite podania i legendy.

Jedna z nich mówi, że nad ujściem rzeki Białej, dawniej zwanej "bystrą wodą", do rzeki Wisły, na bagnach i moczarach istniała osada bagienna Żebracze, którą zamieszkiwał szczep słowiański. Kiedy osada padła ofiarą nieprzyjacielskiego najazdu część jej mieszkańców założyła na pogórzu sąsiedniego pasma gór, czyli na Podbeskidziu warowną twierdzę. Był to początek grodu i zamku bielskigo a następnie miasta. Nie wiadomo, czy panujące zarazy spowodowały wymarcie pierwszych mieszkańców - Słowian, czy też dzicz tatarska w pierwszej połowie XIII wieku obróciła miasteczko w gruzy. Według podania stawiający czoła tej dziczy książę cieszyńsko-raciborski Mieczysław II ponownie odbudował i zaludnił Bielsko niemieckimi kolonistami.
Inne podanie głosi o zbudowaniu zamku bielskiego przez rabusiów posiadających na zamku swoja twierdzę, z której napadali na kupców i handlarzy - prowadziła tędy droga przez Bramę Morawską, wzdłuż brzegów Wisły aż do Bałtyku. Po zburzeniu twierdzy rozbójników, rabusie za swoje okrucieństwa zostali powieszeni na sąsiednich drzewach. Samo miejsce zwane po łacinie bilis, poszło w zapomnienie do chwili, kiedy książę cieszyński Kazimierz (1211-1234) odkrył je w czasie polowania. Postanowił wówczas zbudować tutaj zamek książęcy, a na jednej ze ścian został namalowany herszt - rozbójnik. Obraz ten widoczny był do połowy XIX wieku.
Nazwa miasta pochodzi od rzeki Białki, na której lewym brzegu położone jest Bielsko. Nad rzeką Białką powstał "bielski gród", a miasto powstałe wokół grodu nazwano Bielsk, a później Bielsko.
Pierwsza wzmianka o mieście pojawiła się w dokumencie z dnia 3 czerwca 1312 roku, kiedy to cieszyńsko-oświęcimski książę Mieczysław III oddał mieszczanom bielskim ma własność wielki las, położony między wsiami Kamienicą i Mikuszowicami. Las ten zwano dawniej Kozim Lasem, a przez Niemców Ziegenwald, z której to nazwy powstał wykoślawiony "Zigeunerwald", tłumaczony dziś odpowiednio na "lasek cygański".
Mieszczanie Bielska byli początkowo przeważnie rolnikami, a rękodzieło i rzemiosło było dla nich zajęciem ubocznym. Książę cieszyński Kazimierz w dokumencie z 14 marca 1316 roku potwierdza kupno obywatelom miasta pastwiska miejskiego na własność dziedziczną, połączoną z prawem dowolnego zakładania ogrodów i budowania chatek mieszkalnych.
8 listopada 1424 roku miasto otrzymało odnowione prawa miejskie. W dokumencie tym wymienione zostały mury, bramy, wały i most zwodzony, co dowodzi, że miasto było wtedy warowne, a rękodzieło i rzemiosło zdobywało przewagę nad rolnictwem.
Mijały wieki. Wokół zamku rozwijało się miasto, powstawały nowe zabudowania, przybywało ludności. Jednocześnie na miasto najeżdżały oddziały wojsk nieprzyjacielskich, które rabowały zamek i miasto a wybuchające pożary niszczyły budynki miejskie. W latach 1642 i 1646 zamek został zniszczony przez wojska szwedzkie. W 1659 roku wybuchł w mieście pożar, który zniszczył prawie wszystkie zabudowania w mieście, kościół parafialny, ratusz z całym archiwum, więzienie oraz bramy i baszty miejskie. Zamek został odbudowany przez Sunnegha - ówczesnego właściciela Bielska i okolicy. W tym samym czasie przystąpiono do odbudowy miasta. Gdy prace były na ukończeniu na skutek podłożenia ognia wybuchł w 1664 roku nowy pożar, którego ofiarą padły 42 budynki.
W dniu 26 lutego 1752 roku posiadłości miejskie przeszły na rzecz przebywającego w misji dyplomatycznej na dworze wiedeńskim Aleksandra Józefa hr. Sułkowskiego, generała i ministra króla Augusta III Sasa. Nabywca posiadłości bielskich otrzymał tytuł księcia. W 1754 roku cesarzowa Maria Teresa wyniosła posiadłości z miastem do godności księstwa. Powstało Księstwo Bielskie z rezydencją w mieście Bielsku. Kolejno posiadłość przechodziła do rąk synów i braci, którzy rozbudowywali zamek.
Od XVIII wieku rodziła się w mieście nowa przedsiębiorczość w formie zakładania większych zakładów. Druga połowa XVIII i początek XIX wieku to czas korzystny dla rozwoju miasta.
W 1775 roku objęła miasto sieć pocztowa. Pojawił się wówczas w mieście dyliżans pocztowy, który jeździł dwa razy w tygodniu z Brna morawskiego do Bielska. W 1806 roku sprowadzone zostały do miasta pierwsze maszyny tekstylne, o napędzie ręcznym, wodnym lub konnym, co zapoczątkowało rewolucję przemysłową na tych terenach. Od 1811 roku przedsiębiorcy zaczęli zakładać pierwsze fabryki sukna, a w 1825 r. w Bielsku pojawiła się maszyna parowa.
Cały XIX wiek to nieustający wzrost gospodarczy miasta.
Ogromnym udogodnieniem dla mieszkańców miasta, ale przede wszystkim dla przemysłowców było uruchomienie w grudniu 1855 roku Kolei Pólnocnej z Bochumina do Oświęcimia z bocznicą Dziedzice-Bielsko. W ten sposób miasto uzyskało połączenie kolejowe z Wiedniem. Nową stację nazwano Bielsko-Biała.
W związku z rozwojem przemysłowym miasta wykorzystano w Bielsku wszystkie nowinki technologicze tamtych czasów.
W 1862 roku została założona sieć gazowa, w 1883 sieć telefoniczna. W 1893 roku wybudowano Elektrownię przy ulicy Grażyńskiego. Rok 1895 wiąże się między innymi z oddaniem do użytku sieci wodociągowej, która wykorzystywała wodę z terenów Wapienicy, oraz rozpoczęciem budowy Kolejki Elektrycznej - linii tramwajowej łączącej dworzec kolejowy z Mikuszowicami czyli Lasem Miejskim.
Tendencja rozwojowa utrzymywała się w latach międzywojennych, kiedy to w 1927 roku wprowadzono komunikację autobusową, uruchomiono w 1932 roku jedyną w Polsce miejską zaporę wodną i otwarto basen kąpielowy i lotnisko sportowe ( 1936 rok ).
Rozwój przemysłowy miasta wiązał się z rozwojem kulturalno-oświatowym. Ważniejsze wydarzenia to:
- 21 września 1860 roku rząd w Wiedniu wydał zgodę na założenie Szkoły Realnej, która utrzymywana była przez gminę ewangelicką, dostępna była jednak dla wszystkich wyznań;
- 1863 założenie Szkoły Tekstylnej;
- 1873 rok Szkoła Realna została upaństwowiona, powstało 8-klasowe gimnazjum;
- 4 lipca 1874 powstała Państwowa Szkoła Przemysłowa, przekształcona później w Wyższą Szkołę Przemysłową;
- 20 września 1879 gmina żydowska otrzymała od Magistratu zgodę na budowę synagogi przy ulicy 3 Maja - budowana była przez architekta miejskiego Karola Korna;
- 1882 roku Komitet parafialny zakupił grunty przy ulicy Grunwaldzkiej gdzie założony został cmentarz katolicki, jednocześnie aż do 1896 roku używany był cmentarz przy kościele Świętej Trójcy;
- w listopadzie 1887 roku zawiązał się komitet lokalny budowy Teatru miejskiego;
- 1888 roku Rada przystąpiła do budowy Szkoły miejskiej;
- w grudniu 1888 rada gminna zakupiła grunt pod Teatr miejski;
- 30 września 1890 roku nastąpiło otwarcie Teatru, wystawiono sztukę Szekspira "Sen nocy letniej";

Bielsko stało się nowoczesnym i prężnym ośrodkiem miejskim.
Wyłącznymi właścicielami przemysłu bielskiego byli Niemcy i zniemczeni Żydzi. Polacy w 1910 roku stanowili zaledwie 15% mieszkańców miasta. Polski ruch narodowy rozwinął się dopiero w początku XX wieku a oparty był na miejscowych rzemieślnikach i robotnikach.
1 listopada 1918 roku utworzona w Bielsku Niemiecka Rada Ludowa oraz Magistrat podjęły decyzję połączenia miasta z tzw. Niemiecką Austrią, tworzącym się na gruzach Austro-Węgier państwem narodu niemieckiego. Akces do niego Bielska poparł parlament w Wiedniu. Jednak już 17 listopada miasto zajęło wojsko polskie i 7 grudnia władze miasta ślubowały wierność Rzeczypospolitej. Zachowana została wówczas pewna odrębność administracyjna Bielska i prawa ludności niemieckiej. W 1922 roku Bielsko weszło w skład utworzonego autonomicznego województwa śląskiego.
Otwarcie się ogromnego rynku polskiego dla towarów bielskich przyczyniło się do kolejnego rozkwitu miasta w latach 20-tych.
Włączenie Bielska do Polski wywołało zaostrzenie się w mieście konfliktów narodowościowych. Wkrótce udało się ograniczyć rozwój niemieckiego szkolnictwa na rzecz polskiego, a także wprowadzić polskie nazwy ulic i język polski jako obowiązujący we władzach miejskich i sądowniczych. W 1930 roku pojawił się pierwszy od setek lat polski burmistrz. Niemcy zachowali jednak swą gospodarczą przewagę aż do 1939 roku, a z oficjalnych statystyk z lat 30-tych XX wieku wynikało, że stanowili wtedy 60% mieszkańców Bielska.
W okresie międzywojennym Bielsko pozostawało ośrodkiem żywego ruchu robotniczego, partii socjalistycznych i częstej walki strajkowej, która w większości wypadków kończyła się sukcesem robotników.
W październiku 1939 roku okupanci hitlerowscy połączyli Bielsko i Białą i wcielili do III Rzeczy. Ludność polska poddana została licznym prześladowaniom i eksterminacji. Ludność Żydowska miasta, która w latach 30-tych stanowiła 20% ludności miasta została wysiedlona do gett utworzonych w Białej, Kozach i Kętach, a następnie wywieziona do obozu w Oświęcimiu i innych obozów zagłady.
W czasie wojny Bielsko tętniło życiem gospodarczym, a cały przemysł pracował na rzecz III Rzeszy, w związku z tym miasto wyszło z działań wojennych z nieznacznymi stratami w zabudowaniach i parku maszynowym.
W 1945 roku władze w mieście przejęli komuniści z Polskiej Partii Robotniczej. Na terenie Bielska i okolic nasiliła się konspiracja antykomunistyczna i niepodległościowa oraz brutalny terror stalinowskiego aparatu bezpieczeństwa.
Nastąpiła zmiana w strefie narodowościowej miasta. Niemiecka ludność częściowo uciekła lub została wysiedlona już po wojnie do Niemiec i Austrii. W Bielsku zamieszkała ludność okolicznych wiosek, znaczna grupa Warszawiaków, Polacy wysiedleni z Kresów Wschodnich i grupa Żydów z całej Polski.
Zakłady przemysłowe zostały na podstawie ustawy nacjonalizacyjnej z 1946 roku w większości upaństwowione.
Bielsko aż do 1.01.1951 znajdowało się w granicach administracyjnych województwa śląskiego.

Biała

Położona na prawym brzegu rzeki Białej pojawiła się około 1560 roku jako przysiółek polskich tkaczy założony u zbiegu Białej i potoku Lipnickiego (Niwka). Pierwsza wzmianka o przysiółku pochodzi z 1564 roku. Przeobraził się on następnie w osadę, która cały czas zależna była od wsi Lipnik a domy tkaczy budowane były wzdłuż drogi prowadzącej z Bielska do Lipnika. Na początku XVII wieku osada została oddzielona od Lipnika, co zapoczątkowało jej samodzielny rozwój.
Osada od samego początku miała charakter polski. Większość mieszkańców stanowiła ludność polskojęzyczna. W połowie XVII wieku do miasta przybyli protestanccy uciekinierzy ze Śląska, szukający w granicach Rzeczypospolitej tolerancji religijnej.
Osada rozwijała się pomyślnie stając się wkrótce jednym z najpotężniejszych ośrodków sukiennictwa w granicach Rzeczypospolitej. To sprawiło, że Biała została w 1723 roku podniesiona do rangi miasta.
Po uzyskaniu praw miejskich Biała zaczęła się rozwijać w szybszym tempie, choć ciągłe spory z pobliskim Lipnikiem o granice obu miejscowości nieco ten rozwój ograniczały.
Już przed pierwszym rozbiorem Polski miasto stało się zamożnym i najsilniejszym ośrodkiem sukienniczym i płócienniczym w Zachodniej Małopolsce. Po rozbiorze Biała znalazła się w granicach Austrii. Nowe kontakty gospodarcze z Cesarstwem, jak również duże zamówienia na sukno podczas wojen napoleońskich, umożliwiły miastu szybszy rozwój w następnych dziesięcioleciach.
W wyniku wcielenia do Austrii, do miasta napłynęło sporo nowych mieszkańców pochodzenia niemieckiego. Sukiennictwo przeobraziło się w przemysł fabryczny.
Pierwsza fabryka powstała w 1810 roku. Miasto rozbudowywało się według wzorca bielskiego, wznosząc w końcu XIX wieku okazałe budynki z gmachem ratusza na czele. Biała pozostawała jednak cały czas w cieniu Bielska.
W roku 1888 uruchomiono linię kolejową z Bielska przez Białą do Krakowa.
Industrializacja wiązała się z przybyciem wielu przedsiębiorców niemieckich i żydowskich co oznaczało germanizację Białej. Narastał konflikt narodowościowy. Bialscy Niemcy utrzymywali ścisłe związki z Niemcami bielskimi separując się od ludności polskiej. W latach 1889-1910 niemiecka rada miejska podjęła decyzję o zniemczeniu nazw wszystkich ulic, wprowadzeniu języka niemieckiego jako języka urzędowego i rozbudowie niemieckiego szkolnictwa. Biała przed I wojną światową była najbardziej zniemczonym miastem Galicji. Od 1848 roku zaczęła napływać tutaj ludność Żydowska, która w 1910 roku stanowiła 15% całej społeczności bialskiej. Opanowali oni całkowicie wszelki handel i przemysł spożywczy.
W obronie polskości stanął polski ruch narodowy. W 1873 roku powstała Czytelnia Polska, a w 1898 powołana została Szkoła Ludowa i inne szkoły polskie i placówki oświatowe. Ruch ten zyskał poparcie całej ludności polskiej miasta i zdołał położyć kres akcji germanizacji. W latach 1914-15, w czasie ofensywy rosyjskiej, ewakuowano do Białej z Lwowa wiele centralnych instytucji galicyjskich.
Od 1916 roku na terenie miasta dochodziło do licznych wystąpień społecznych - strajków w przemyśle wełnianym, upadającym z powodu braku surowca.
1 listopada 1918 roku zorganizowano Bialski Komitet Narodowy i wojsko polskie opanowało miasto. 13 listopada bialski magistrat podporządkował się władzy polskiej.
W odrodzonej Polsce Biała weszła w skład województwa krakowskiego, zmieniając nazwę na Białą Krakowską. Podejmowane kilkakrotnie próby połączenia Bielska z Białą i województwem kończyły się fiaskiem.
Po 1918 roku miasto szybko się polonizowało. W 1938 roku Polscy stanowili już 2/3 ludności Białej. Pojawił się polski kapitał przemysłowy i kupiecki oraz duża grupa polskiej inteligencji ale przewaga Niemców i Żydów w życiu gospodarczym miasta została zachowana.
Rozwój miasta w okresie międzywojennym nie osiągnął nigdy dynamiki Bielska. Biała nie dorównywała nowoczesnością i poziomem stopy życiowej mieszkańcom Bielska.
W okresie okupacji niemieckiej Biała była włączona w skład Bielska. W tym czasie rozwijała się tutaj działalność konspiracyjna, istniało tajne polskie nauczanie. Wywieziono wówczas do obozów zagłady Żydów. Po wojnie musieli opuścić miasto Niemcy. Ich miejsce zajęli Polacy: mieszkańcy okolicznych wiosek, repatrianci ze Wschodu i mieszkańcy z Polski centralnej.
Po zakończeniu wojny Biała aż do 1951 roku pozostawała w składzie województwa krakowskiego.

Bielsko-Biała

Druga wojna światowa zmieniła zasadniczo obraz Bielska i Białej, kładąc kres ich wielonarodowości, przerywając wielowiekowe powiązania kulturowe i przez długie lata skazując na zapomnienie nawet ich historię.

Oba miasta ostatecznie scalono w jeden organizm administracyjny dopiero 1.01.1951 roku. Kilkakrotnie powiększano jego terytorium, włączając w granice miasta otaczające je wioski. W latach 1975-98 miasto było stolicą województwa a od 1 stycznia 1999 jest siedzibą powiatu grodzkiego i ziemskiego.

Zdjęcia

Zobacz kilka starych zdjęć z lat czterdziestych:

Kliknij, żeby powiększyć Kliknij, żeby powiększyć Kliknij, żeby powiększyć Kliknij, żeby powiększyć

Opracowano na podstawie: "Przewodnik po Bielsku-Białej" Jerzego Polaka oraz "Zarys dziejów miasta Bielska" J.Zahradnika (serdeczne podziękowania dla Książnicy Beskidzkiej)